Ο καρκίνος του παχέος εντέρου και του ορθού (ορθοκολικός καρκίνος) αποτελεί πολύ σημαντικό πρόβλημα δημόσιας υγείας. Διεθνή στατιστικά του 2012 αναφέρουν ότι παγκοσμίως διαγιγνώσκονται περίπου 1.400.000 νέες περιπτώσεις ορθοκολικού καρκίνου ετησίως, ενώ περίπου 700.000 αποβιώνουν κάθε χρόνο από τη νόσο. Με τα παρόντα δεδομένα, περίπου 5-6 % των ενηλίκων αναπτύσσουν ορθοκολικό καρκίνο. Αποτελεί παγκοσμίως την τρίτη πιο συχνή κακοήθεια και την τέταρτη αιτία θανάτου από καρκίνο. Είναι νόσος κυρίως της 3^ης ηλικίας, αν και τα τελευταία χρόνια ο μέσος όρος της ηλικίας πρωτοδιάγνωσης της νόσου έχει υποχωρήσει. Οι εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ) για το 2030 διαγράφονται με μελανά γράμματα:  προβλέπεται αύξηση τόσο στις νέες διαγνώσεις (εκτίμηση για αύξηση κατά 77%) όσο και στη θνησιμότητα από τη νόσο (εκτίμηση για αύξηση κατά 80%).     

Τα συμπτώματα του καρκίνου του δεξιού τμήματος του παχέος εντέρου (ανιόν, τυφλό, το ήμισυ του εγκαρσίου κόλου που βρίσκεται κοντά στην ηπατική καμπή) περιλαμβάνουν διάρροια, σιδηροπενική αναιμία (αναιμία λόγω έλλειψης σιδήρου), ανορεξία, αδυναμία, καταβολή δυνάμεων, απώλεια βάρους και μικροσκοπική (μη ορατή με το ανθρώπινο μάτι) απώλεια αίματος στα κόπρανα, ενώ του καρκίνου του αριστερού τμήματος (το ήμισυ του εγκαρσίου κόλου που βρίσκεται κοντά στη σπληνική καμπή, κατιόν και σιγμοειδές) περιλαμβάνουν δυσκοιλιότητα, με κατά περιόδους πολλές κενώσεις μικρού όγκου, κόπρανα μικρής διαμέτρου, πόνο στην κοιλιά με κυμαινόμενη ένταση και γραμμώσεις κόκκινου αίματος επί και μεταξύ των κοπράνων. Το ορθό αποτελεί το ακροτελεύτιο τμήμα του παχέος εντέρου, αυτό που ενώνει το αριστερό τμήμα αυτού με τον πρωκτό. Ο καρκίνος του ορθού εκδηλώνεται με αίμα κατά την κένωση (αιματοχεσία), αίμα στο χαρτί τουαλέτας, πόνο κατά την κένωση και αίσθημα ατελούς κένωσης. Άλλες εκδηλώσεις του καρκίνου του παχέος εντέρου αποτελούν τα σημεία δηλωτικά μεταστάσεων (όπως η συλλογή υγρού στην κοιλία -ασκιτικό υγρό και ο πόνος στο άνω δεξιό τμήμα της κοιλίας) και ο πυρετός αγνώστου αιτιολογίας, ενώ μερίδα πασχόντων παραμένει χωρίς συμπτώματα.

Εικόνα 1 : Ανατομία παχέος εντέρου και ορθού

Είναι απαραίτητο να τονισθεί εδώ ότι τα συμπτώματα αυτά δεν είναι ειδικά για τον καρκίνο του παχέος εντέρου και του ορθού, εμφανίζονται δηλαδή και σε άλλες παθήσεις του εντέρου. Παρόλα αυτά, οποιαδήποτε πρόσφατη αλλαγή στις συνήθειες των κενώσεων χωρίς προφανή λόγο πρέπει να διερευνάται για καρκίνο του παχέος εντέρου ή του ορθού, πριν αποδοθεί σε άλλη αιτία. Παρομοίως, το αίμα από το έντερο πρέπει να μην αποδίδεται σε αιμορροϊδοπάθεια, εάν δεν έχουν αποκλεισθεί άλλες αιτίες.

Δύο κύριες ομάδες παραγόντων είναι υπεύθυνες για την καρκινογένεση στο παχύ έντερο : ο περιβαλλοντικός (κυρίως ο διατροφικός) και ο γονιδιακός. Ο ορθοκολικός καρκίνος είναι εν μέρει νόσος της διατροφής. Η κατανάλωση κόκκινου και καπνιστού κρέατος, τυριού, ζωικών λιπαρών, ζάχαρης, αλκοόλ (πάνω από 30gr ημερησίως), η παχυσαρκία και η περιορισμένη βρώση ψαριών, φρούτων και λαχανικών αποτελούν προδιαθεσικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες για την ανάπτυξη του καρκίνου του παχέος εντέρου. Άλλοι αιτιολογικοί παράγοντες είναι το κάπνισμα, το μεταβολικό σύνδρομο και οι ιδιοπαθείς φλεγμονώδεις παθήσεις του παχέος εντέρου (νόσος Crohn και ελκώδης κολίτιδα). Η ηλικία αποτελεί βασικό προδιαθεσικό παράγοντα : περίπου το 90% των νέων περιπτώσεων ορθοκολικού καρκίνου εμφανίζονται μετά τα 50 έτη. Παρόλα αυτά, όλο και συχνότερα διαγιγνώσκονται νέες περιπτώσεις σε μικρότερες ηλικίες, ακόμα και κάτω από τα 40 έτη, όπως φαίνεται στο ακόλουθο διάγραμμα.

 

Εικόνα 2 : Ηλικία και διάγνωση ορθοκολικού καρκίνου

Ο γενετικός παράγοντας (τα κληρονομούμενα γονίδια) παίζει πολύ σπουδαίο ρόλο σε όλες τις μορφές του ορθοκολικού καρκίνου. Οι μορφές του ορθοκολικού καρκίνου είναι τρεις : ο σποραδικός (75% των περιπτώσεων) στον οποίο δεν ανευρίσκονται συγκεκριμένοι προδιαθεσικοί παράγοντες, ο οικογενής (20% των περιπτώσεων) στον οποίο υπάρχει ιστορικό ορθοκολικού καρκίνου σε συγγενείς εξ’ αίματος και ο κληρονομικός (5% των περιπτώσεων) στον οποίο η προδιάθεση για τον καρκίνο κληρονομείται αυτούσια από τη μία γενιά στην επόμενη. Στον κληρονομικό ορθοκολικό καρκίνο περιλαμβάνονται τα κληρονομούμενα σύνδρομα πολυποδίασης. Οι γενετικοί παράγοντες είναι αυτοί που καθορίζουν ποια άτομα έχουν την τάση να αναπτύξουν τη νόσο, ενώ οι διαιτητικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες καθορίζουν ποια από τα παραπάνω άτομα,  τα οποία βρίσκονται δυνητικά σε κίνδυνο, θα εμφανίσουν τελικά καρκίνο παχέος εντέρου ή ορθού.

Οι πολύποδες του παχέος εντέρου είναι καλοήθη νεοπλάσματα που δεν δίνουν συμπτώματα και για το λόγο αυτό συνήθως ανευρίσκονται τυχαία. Αποτελούν το αρχικό στάδιο μιας εξελικτικής διαδικασίας, κατά την οποία παρουσιάζεται μία βαθμιαία μετάπτωση από το φυσιολογικό βλεννογόνο του εντέρου ο οποίος μεταπίπτει σε αρχόμενο καλοήθη πολύποδα (χαμηλόβαθμη δυσπλασία), αυτός ακολούθως σε προχωρημένο καλοήθη πολύποδα (υψηλόβαθμη δυσπλασία) και ο τελευταίος σε καρκίνο. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η πορεία από το φυσιολογικό βλεννογόνο προς τον καρκίνο ξεπερνά χρονικά τη δεκαετία.

Είναι σημαντικό να κατανοηθεί από τον καθένα και την καθεμία ότι ΟΛΟΙ οι καρκίνοι του παχέος εντέρου και του ορθού προέρχονται από την μετατροπή των καλοήθων πολυπόδων σε καρκινικούς. Δηλαδή ότι όλοι οι ορθοκολικοί καρκίνοι ήταν ΑΠΟΛΥΤΑ ΚΑΛΟΗΘΕΙΣ στο αρχικό σημείο της πορείας τους.

Διάφοροι τύποι πολυπόδων παχέος εντέρου και ορθού: το απαραίτητο προστάδιο για τον καρκίνο

Επίσης, είναι σημαντικό να γίνει αντιληπτό ότι εάν όλοι αυτοί οι καλοήθεις πολύποδες του εντέρου είχαν εγκαίρως αφαιρεθεί πλήρως πριν εξελιχθούν σε καρκίνο, ο καρκίνος του παχέος εντέρου και του ορθού στο γενικό πληθυσμό θα είχε σχεδόν εξαφανισθεί. Αυτή είναι και η αρχή στην οποία βασίζεται η στρατηγική πρόληψης του καρκίνου του παχέος εντέρου και του ορθού, που επιτυγχάνεται με την ολική κολονοσκόπηση : αφαιρώντας εξ’ ολοκλήρου ΟΛΟΥΣ τους καλοήθεις πολύποδες από το παχύ έντερο και το ορθό, απομακρύνουμε από το έντερο όλες τις εστίες δυνητικής ανάπτυξης κακοήθειας στο μέλλον. Με τον τρόπο αυτό σχεδόν μηδενίζουμε την πιθανότητα μελλοντικής ανάπτυξης καρκίνου του παχέος εντέρου και του ορθού στον άνδρα ή  τη γυναίκα που υποβάλλεται στην κολονοσκόπηση. Από πολυάριθμες μελέτες έχει τεκμηριωθεί, ότι η ολική αφαίρεση των πολυπόδων είναι η καλύτερη μέθοδος για την δραστική πρόληψη του ορθοκολικού καρκίνου.

 

Εικόνα 4 : Η μετάπτωση από το φυσιολογικό παχύ έντερο στον καρκίνο

Η πρωτογενής πρόληψη (πρόληψη δημιουργίας πολυπόδων στο παχύ έντερο και το ορθό) επιτυγχάνεται με την αποφυγή επιβαρυντικών παραγόντων, όπως του καπνίσματος, με τον περιορισμό του κόκκινου κρέατος και του ζωικού λίπους και με δίαιτα πλούσια σε μη αμυλούχα λαχανικά, σε ψάρι, σε τροφές που περιέχουν βιταμίνη D (γάλα, ιχθυέλαια), σε φυτικές ίνες και σε φυλλικό οξύ (πράσινα λαχανικά, φρούτα, δημητριακά). Στην πρωτογενή πρόληψη συμβάλλουν επίσης η κατανάλωση σκόρδου και η αύξηση της φυσικής δραστηριότητας (άθληση). Παρά το γεγονός ότι μερικά φάρμακα όντως μειώνουν τον κίνδυνο προσβολής από ορθοκολικό καρκίνο (η ασπιρίνη, τα μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα, οι στατίνες, τα οιστρογόνα και η προγεστερόνη), η χρήση τους με σκοπό την πρόληψη του καρκίνου αυτού δεν είναι ευρεία, λόγω των παρενεργειών τους και των αλληλεπιδράσεών τους με άλλα φάρμακα.

Η δευτερογενής πρόληψη (μείωση μετάπτωσης των πολυπόδων σε καρκίνο ή έγκαιρη διάγνωση του ορθοκολικού καρκίνου) περιλαμβάνει τη διενέργεια αιμοσφαιρίνης κοπράνων (παρουσιάζει όμως χαμηλή ευαισθησία, δηλαδή δεν ανιχνεύει όλους τους καρκίνους, και χαμηλή ειδικότητα, δηλαδή το θετικό εύρημα ακολουθείται υποχρεωτικά από ολική κολονοσκόπηση) και την ολική κολονοσκόπηση. Με την τελευταία επισκοπείται λεπτομερώς ολόκληρο το παχύ έντερο και το τελικό τμήμα του λεπτού εντέρου με εύκαμπτο όργανο (κολονοσκόπιο). Διενεργείται ακίνδυνα και ανώδυνα με τη χορήγηση καταστολής (μέθης).

 

Εικόνα 5 : Η ολική κολονοσκόπηση ελέγχει λεπτομερώς  το παχύ έντερο και το ορθό

Ταυτόχρονα αφαιρούνται εξ’ ολοκλήρου όλες οι βλάβες (πολύποδες) οι οποίες δυνητικά εξελίσσονται σε καρκίνο παχέος εντέρου και του ορθού.

Με την ολική κολονοσκόπηση ανιχνεύονται και αφαιρούνται όλοι οι καλοήθεις πολύποδες του παχέος εντέρου

Το πρόγραμμα μαζικού προληπτικού ελέγχου (screening) του πληθυσμού για τον ορθοκολικό καρκίνο περιλαμβάνει ολική κολονοσκόπηση κάθε 5 χρόνια μετά την ηλικία των 50 ετών σε άνδρες και γυναίκες. Σε άτομα στα οποία έχουν αφαιρεθεί πολύποδες παχέος εντέρου, σε άτομα με οικογενειακό ιστορικό ορθοκολικού καρκίνου, με προηγηθείσα επέμβαση στο παχύ έντερο για ορθοκολικό καρκίνο, με κληρονομικά σύνδρομα πολυποδίασης ή με φλεγμονώδη νοσήματα του εντέρου η κολονοσκόπηση διενεργείται σε βραχύτερα μεσοδιαστήματα και ξεκινά, ανάλογα με την κλινική ένδειξη, σε μικρότερες ηλικίες.

Εικόνα 7 : Η αφαίρεση του πολύποδα του παχέος εντέρου (πολυπεκτομή) σώζει ζωές

Η διάγνωση της νόσου τίθεται με ολική κολονοσκόπηση και λήψη βιοψιών. Ο καρκίνος του παχέος εντέρου και του ορθού μεθίσταται σε λεμφαδένες, στο ήπαρ (συκώτι), στους πνεύμονες και στον εγκέφαλο. Για τη σταδιοποίηση της νόσου (δηλαδή για την διάγνωση των προσβεβλημένων οργάνων από τη νόσο) διενεργούνται εξετάσεις αίματος (νεοπλασματικοί δείκτες, εξετάσεις ηπατικής λειτουργίας), αξονική τομογραφία θώρακα, κοιλίας και εγκεφάλου, τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων (PET-SCAN), μαγνητική τομογραφία ή/και ενδοσκοπικό υπερηχογράφημα ορθού, μαγνητική τομογραφία ήπατος, ενώ συναξιολογούνται και τα δεδομένα της παθολογοανατομικής έκθεσης του χειρουργικού παρασκευάσματος.

Η επιβίωση του ασθενούς με ορθοκολικό καρκίνο εξαρτάται από το στάδιο της νόσου κατά τη στιγμή της διάγνωσης. Λιγότερο από το 40% των περιπτώσεων  έχει εντοπισμένη νόσο κατά τη διάγνωση. Η έγκαιρη χειρουργική επέμβαση σε πρώιμο στάδιο καθιστά τη νόσο ιάσιμη (επιβίωση 95%). Ακόμη και σε τοπικά προχωρημένο ορθοκολικό καρκίνο πάνω από 7 στους 10 ιώνται μετά ριζική χειρουργική θεραπεία και χημειοθεραπεία.

 

Εικόνα 8 : Η επιβίωση στον ορθοκολικό καρκίνο εξαρτάται από το στάδιο κατά τη διάγνωση